กิํ ตชฺชนียกมฺมํ, ตชฺชนียกมฺมสฺส กิํ มูลํ, กิํ วตฺถุ, กิํ ปริโยสานํ, กสฺมา ‘‘ตชฺชนียกมฺม’’นฺติ วุจฺจตีติ? กิํ ตชฺชนียกมฺมนฺติ วตฺถุสฺมิํ สติ กรณสมฺปตฺติฯ ตชฺชนียกมฺมสฺส กิํ มูลนฺติ สงฺโฆ มูลํฯ ตชฺชนียกมฺมสฺส กิํ วตฺถูติ กลหชาตาปตฺติวตฺถุฯ กิํ ปริโยสานนฺติ ภาวนาปริโยสานํฯ กสฺมา ตชฺชนียกมฺมนฺติ วุจฺจตีติ สงฺโฆ กลหการกปุคฺคลํ กลเห จ เภเท จ ภยํ ทสฺเสตฺวา ขนฺติยา ชเนติ, อุปสเม ชเนติ, ตสฺมา ‘‘ตชฺชนียกมฺม’’นฺติ วุจฺจติฯ กถํ ตชฺชนียกมฺมํ กตํ โหติ, กถํ อกตํฯ กินฺติ จ ตชฺชนียกมฺมํ กตํ โหติ, กินฺติ จ อกตํฯ เกน จ ตชฺชนียกมฺมํ กตํ โหติ, เกน จ อกตํฯ กตฺถ จ ตชฺชนียกมฺมํ กตํ โหติ, กตฺถ จ อกตํฯ กาย เวลาย ตชฺชนียกมฺมํ กตํ โหติ, กาย เวลาย อกตํ โหติ? กถํ ตชฺชนียกมฺมํ กตํ โหตีติ สมคฺเคน สงฺเฆน ญตฺติจตุตฺเถน กมฺเมนฯ กถํ อกตํ โหตีติ วคฺเคน สงฺเฆน ญตฺติจตุตฺเถน กมฺเมนฯ กินฺติ จ กตํ โหตีติ กรณสมฺปตฺติยาฯ กินฺติ จ อกตํ โหตีติ กรณวิปตฺติยาฯ เกน จ กตํ โหตีติ สงฺเฆนฯ เกน จ อกตํ โหตีติ คเณน ปุคฺคเลนฯ กตฺถ จ กตํ โหตีติ ยสฺส ปุคฺคลสฺส สงฺโฆ ตชฺชนียกมฺมํ กโรติ, ตสฺส ปุคฺคลสฺส สมฺมุขีภูเตฯ กตฺถ จ อกตํ โหตีติ ยสฺส ปุคฺคลสฺส สงฺโฆ ตชฺชนียกมฺมํ กโรติ, ตสฺส ปุคฺคลสฺส อสมฺมุขีภูเตฯ กาย เวลาย กตํ โหตีติ ยทา กลหชาตาปตฺติ สํวิชฺชติฯ กาย เวลาย อกตํ โหตีติ ยทา กลหชาตาปตฺติ น สํวิชฺชติฯ กติหากาเรหิ ตชฺชนียกมฺมสฺส ปตฺตกลฺลํ โหติ, กติหากาเรหิ อปตฺตกลฺลํ? สตฺตหากาเรหิ ตชฺชนียกมฺมสฺส ปตฺตกลฺลํ โหติ, สตฺตหากาเรหิ อปตฺตกลฺลํฯ กตเมหิ สตฺตหากาเรหิ ปตฺตกลฺลํ, กตเมหิ สตฺตหากาเรหิ อปตฺตกลฺลํ โหติ? กลหชาตาปตฺติ น สํวิชฺชติ, โส วา ปุคฺคโล อสมฺมุขีภูโต โหติ, สงฺโฆ วา วคฺโค โหติ, อสํวาสิโก วา ปุคฺคโล ตสฺสํ ปริสายํ สํวิชฺชติ, อโจทิโต วา โหติ อสาริโต วา, อาปตฺติํ วา อนาโรปิโตฯ อิเมหิ สตฺตหากาเรหิ ตชฺชนียกมฺมสฺส อปตฺตกลฺลํ โหติ, อิตเรหิ สตฺตหากาเรหิ ปตฺตกลฺลํ โหติฯ เอวํ เสสกมฺเมสูติฯ

กมฺมกฺขนฺธกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ปาริวาสิกกฺขนฺธกวณฺณนา

ปาริวาสิกวตฺตกถาวณฺณนา

[75] ปาริวาสิกกฺขนฺธเก ‘‘มา มํ คามปฺปเวสนํ อาปุจฺฉถาติ วุตฺเต อนาปุจฺฉาปิ คามํ ปวิสิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติฯ สงฺโฆ อตฺตโน ปตฺตฏฺฐาเน คเหตุํ วฏฺฏติฯ โอโณชนํ นาม วิสฺสชฺชนํฯ ‘‘ตํ ปน ปาริวาสิเกน ปาปิตสฺส อตฺตนา สมฺปฏิจฺฉิตสฺเสว ปุนทิวสาทิอตฺถาย วิสฺสชฺชนํ กาตพฺพํ, อสมฺปฏิจฺฉิตฺวาเยว เจ วิสฺสชฺเชติ, น ลภตี’’ติ วุตฺตํฯ

[76] ปกติยาว นิสฺสโยติ เอตฺถ ‘‘อนฺเตวาสิกานํ อาลยสพฺภาเว ยาว วสฺสูปนายิกทิวโส, ตาว กปฺปติ, ตสฺส อาลยสฺส สพฺภาเว นิสฺสโย น ปฏิปฺปสฺสมฺภตีติ เจ? น วฏฺฏติฯ ตตฺถ อิทานิ ขมาเปยฺยามีติอาทินา วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ เอกนฺเตน วิสฺสฏฺฐตฺตา, อิธ ปน เอกนฺเตเนว ทฺวินฺนมฺปิ สมภาโว อิจฺฉิตพฺโพ เอวาติ เอเกฯ ปฏิพลสฺส วา ภิกฺขุสฺสาติ เอตฺถ ‘‘ลทฺธสมฺมุติเกน อาณตฺโตปิ ครุธมฺเมหิ, อญฺเญหิ วา โอวทิตุํ น ลภตี’’ติ ลิขิตํฯ ตโต วา ปาปิฏฺฐตราติ เอตฺถ ‘‘อสญฺจิจฺจ อาปนฺนสญฺจริตฺตโต สุกฺกวิสฺสฏฺฐิ ปาปิฏฺฐตราติ อยมฺปิ นโย โยเชตพฺโพ’’ติ วุตฺตํฯ ปจฺจยนฺติ วสฺสาวาสิกํฯ เสนาสนํ น ลภติ เสยฺยปริยนฺตภาคิตายฯ ‘‘อุทฺเทสาทีนิ ทาตุมฺปิ น ลภตี’’ติ วทนฺติฯ ‘‘สเจ ทฺเว ปาริวาสิกา คตฏฺฐาเน อญฺญมญฺญํ ปสฺสนฺติ, อุโภหิปิ อญฺญมญฺญสฺส อาโรเจตพฺพํ อวิเสเสน ‘อาคนฺตุเกน อาโรเจตพฺพํ, อาคนฺตุกสฺส อาโรเจตพฺพ’นฺติ วุตฺตตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ อญฺญวิหารคเตนาปิ ตตฺถ ปุพฺเพ อาโรจิตสฺส ปุนาโรจนกิจฺจํ นตฺถิฯ ‘‘อนิกฺขิตฺตวตฺตสฺส พหิ อาโรจิตสฺส ยถา ปุน วิหาเร อาโรจนกิจฺจํ นตฺถิ, เอวํ ‘อาคนฺตุกโสธนตฺถํ อุโปสถทิวเส อาโรเจตพฺพ’นฺติ วจนญฺเหตฺถ สาธก’’นฺติ วทนฺติฯ

[81] เอกจฺฉนฺเน นิสินฺนสฺสาปิ รตฺติจฺเฉททุกฺกฏาปตฺติโย โหนฺตีติ เอเกฯ อวิเสเสนาติ ปาริวาสิกสฺส อุกฺขิตฺตกสฺสาติ อิมํ เภทํ อกตฺวาฯ ‘‘ตทหุปสมฺปนฺเนปิ ปกตตฺเต’’ติ วจนโต อนุปสมฺปนฺเนหิ วสิตุํ วฏฺฏติฯ ‘‘สมวสฺสาติ เอเตน อปจฺฉา อปุริมํ นิปชฺชเน ทฺวินฺนมฺปิ วตฺตเภทาปตฺติภาวํ ทีเปตี’’ติ ลิขิตํฯ

ปาริวาสิกวตฺตกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ